“Người khôn kiệm lời”

Có lẽ, một trong cái khó nhất của con người, đó là dám vứt bỏ cái tôi để lắng nghe ý kiến của người khác, bởi ai cũng muốn chủ kiến của mình là đúng đắn, là cần được ghi nhận. Tuy nhiên, biết lắng nghe lời khuyên, còn cần biết nhận lỗi sửa sai, làm được như vậy thì tâm tình và trí huệ mới có thể thăng hoa.

Đối với nhiều người, thật khó để có thể dừng lại lắng nghe và tiếp thu ý kiến của người khác. Một bài văn phải mất bao ngày vất vả để hoàn thành, một áng thơ phải tốn công bao đêm trằn trọc suy ngẫm… Chúng đã trở thành sản vật của riêng bạn, trong mắt bạn, chúng là đẹp nhất, hoàn hảo nhất.

Tuy nhiên, dù là ai đi nữa, đều cần những người bạn dám khuyên can thẳng thắn chỉ ra những sai lầm. Có câu nói rằng: “Tha sơn chi thạch, khả dĩ công ngọc”. Đá từ ngọn núi khác lại có thể dùng để đánh bóng ngọc bích, ý kiến của người khác có thể giúp mình sửa đổi chỗ sai.

Hơn nữa bản thân cũng cần có sự khiêm tốn nhún nhường. Nếu một mực tự phụ, luôn cho rằng ‘bài văn của mình là hay nhất’, cố cãi tự cho là như vậy, thì dù có gặp được người dám khuyên can nói thẳng cũng vô ích.

Trong “Thế thuyết tân ngữ – Bài điều” có ghi chép một câu chuyện như sau:

Khi Tôn Tử Kinh muốn làm ẩn sĩ, ông nói với một người bạn của mình có tên là Vương Vũ Tự rằng: “Tôi muốn đi ẩn cư, trở về quê hương ‘đường chẩm lưu sấu thạch’”.

“Đương chẩm thạch sấu lưu” vốn là câu nói ẩn dụ miêu tả cuộc sống thanh cao tao nhã của các bậc nho sĩ lấy núi đá làm gối, lấy nước nơi khe suối để súc miệng. Tuy nhiên vì nhất thời lỡ miệng, Tôn Tử Kinh lại nói nhầm thành ‘Đường chẩm lưu sấu thạch’.

Bạn ông liền nói: “Câu ví này của ông có vấn đề rồi! Nước miễn cưỡng có thể coi là gối, tuy nhiên đá thì thực sự không thể ngậm để súc miệng được”.

Đây là một thái độ rất thẳng thắn, một ý kiến rất mực chính xác! Tuy nhiên Tôn Tử Kinh không những không nhận chỗ sai, ngược lại còn cố giải thích một cách biện giải cưỡng từ đoạt lý rằng: “Dùng nước để làm gối thì có thể rửa được tai, dùng đá để súc miệng thì có thể mài răng”.

Theo lời biện luận của Tôn Tử Kinh, thì câu mà ông nói không những không sai, mà còn ẩn chứa nội hàm sâu sắc. Tuy nhiên nếu gối đầu vào nước để rửa tai, thì sẽ khó có thể chăm chú lắng nghe được những lời nói lương thiện; dùng đá mà súc miệng thì có thể mài răng, nhưng lại không thể nghĩ sao nói vậy thẳng thắn nhận sai sót. Cho nên, dù sao đi nữa thì vẫn còn tồn tại lỗi ngôn từ ở đó. Hơn nữa sẽ làm cho sự sai sót càng ngày càng thêm nghiêm trọng.

Phong cách cố cãi lý biện luận, bao biện cho những sai sót trong ngôn từ kiểu như vậy là vô cùng tai hại. Đây là một kiểu biện giải không nên học theo.

Trong lịch sử văn học, có một loại phong cách tốt đẹp khác được người đời truyền tụng được gọi là ‘Tòng thiện như lưu’, ý rằng biết nghe lời nói phải, biết phục thiện.

Trong “Đường thi kỷ sự” có bài thơ ‘Tảo Mai’ của Tăng Tề với hai câu thơ như sau:

“Tiền thôn thâm tuyết lý,
Tạc dạ sổ chi khai”.

Tạm dịch:

“Thôn trước chìm trong tuyết âm u,
Đêm qua mấy cành hoa nở”.

Đọc xong hai câu thơ này, Trịnh Cốc bèn nói: “Trong bài thơ của ông, nếu dùng từ ‘nhất chi khai’ thay cho ‘sổ chi khai’, không những âm vần mềm mại uyển chuyển hơn, mà còn càng phù hợp hơn với tiêu đề của bài thơ”. Tăng Tề nghe lời góp ý hợp lý bèn sửa đổi lại hai câu thơ này của mình.

Cổ nhân cho rằng, dù là bậc thánh hiền đi nữa thì cũng khó có thể không mắc lỗi lầm. Điều quan trọng nhất là biết sai mà dũng cảm sửa chữa. Người biết sai mà dũng cảm sửa chữa là người đáng trân quý.

Trong “Tả truyện” viết: “Nhân thùy vô quá. Quá nhi năng cải, thiện mạc đại yên”, tức là con người ai không có lỗi lầm? Có lỗi mà có thể sửa thì chẳng gì tốt đẹp bằng. Còn nếu có lỗi mà không muốn sửa thì chính là phạm thêm một tầng sai lầm trầm trọng. Đúng như lời Khổng Tử nói: “Quá nhi bất cải, thị vị quá hĩ”, đã sai mà không chịu sửa, vậy mới gọi là sai.

“Cải sửa” là tích cực tu chỉnh lại hành vi sai trái của bản thân cho nên là rất đáng được khen ngợi. Học trò của Khổng Tử là Tử Lộ từng nói: “Vui mừng được nghe lời góp ý của mọi người!” Người có tâm muốn cải sửa lỗi lầm thì nên là giống như thế. Một người chỉ có dũng cảm sửa sai mới có thể không ngừng tu chỉnh lời nói và hành vi của bản thân mình và cuối cùng trở thành một người có đạo đức cao thượng.

Sử sách ghi chép lại rằng, vào năm Trinh Quán thứ 5, Đường Thái Tông nói với trưởng tôn Vô Kỵ và các đại thần trong triều: “Trẫm nghe nói, quân chủ hiền minh thì các đại thần mới dám nói thẳng. Con người rất khó nhìn rõ bản thân mình. Các khanh hãy nói những chỗ hay và chỗ dở của trẫm xem sao?”.

Trưởng tôn Vô Kỵ nói: “Võ công, tài năng văn chương và phẩm hạnh đạo đức của Bệ hạ vượt qua các bậc đế vương từ xưa đến nay. Những quyết sách mà Bệ hạ làm ra và những chỉ lệnh mà Bệ hạ phát ra đều vô cùng chính xác, có lợi cho quốc gia và dân chúng. Là bề tôi, thần bận rộn chấp hành các chỉ lệnh của Bệ hạ, thực sự không phát hiện ra Bệ hạ có khuyết điểm nào cả!”.

Đường Thái Tông nói: “Trẫm muốn nghe những thiếu sót và khuyết điểm của mình, khanh lại chỉ nói lời hay, tùy tiện nịnh hót. Hôm nay trẫm muốn công khai đàm luận về chỗ hay và chỗ dở của các khanh, để làm tham chiếu cho tương lai”.

Một trong những nguyên nhân khiến triều đại nhà Đường trở thành vương triều hưng thịnh nhất trong lịch sử, chính là sự sáng suốt và biết lắng nghe ý kiến góp ý của Hoàng đế Đường Thái Tông.

***

Tất cả những ví dụ ở trên, đều để kể với hậu nhân những bài học về sự khiêm tốn, biết lắng nghe ý kiến của người khác, chân thành sửa đổi chỗ sai. Ai làm được như vậy, chính là đã biết vứt bỏ cái tôi, cái tự ngã của mình, vô tư tiếp nhận đóng góp của người khác, tài năng cũng nhờ đó mà ngày càng thăng hoa.

Người xưa từng nói, thông minh và trí huệ là hai cảnh giới khác nhau. Người thông minh là có thể hiển thị tất cả tài năng của mình cho người khác biết, nhưng người trí huệ lại là người biết nhìn nhận vẻ đẹp của người khác, biết lắng nghe. Người thông minh thường muốn thay đổi người khác, muốn người khác phải thuận theo ý của mình. Nhưng người trí huệ lại là người biết nhìn lại chính mình và thuận theo tự nhiên. Người thông minh có thể cho ra đời một tác phẩm nghệ thuật đáng giá, nhưng người trí huệ còn biết tu dưỡng để làm nên những tác phẩm đạt tới cảnh giới thanh cao.

Lại cũng có câu nói rằng, chúng ta mất 2 năm để học nói, nhưng phải mất cả đời để học im lặng và lắng nghe.

Vậy nên, hãy học tập người xưa làm một người có trí huệ, vứt bỏ thói xấu cố chấp, thói quen cố cãi theo cái lý của mình, học cách lắng nghe, ấy chính là chúng ta đang đề cao lên vậy!